Dyspepsja czynnościowa

Nazwa tego zaburzenia nie jest powszechnie znana. Jednak dyspepsja czynnościowa (ang. FD – functional dyspepsia) to niezwykle często występujące zaburzenia układu trawiennego, wciąż mało poznane przez naukę i niewystarczająco często diagnozowane. W Ameryce Północnej dyspepsja czynnościowa odpowiada jedynie za 3–5% wizyt lekarskich ¹ !

Objawy dyspepsji czynnościowej, mimo że zróżnicowane, zawsze związane są z odczuciem nieprawidłowego trawienia ²:

• przedwczesne uczucie sytości występujące znacznie wcześniej niż planowane zakończenie posiłku
• poczucie, że zjedliśmy zbyt obfity posiłek (uczucie ciężkiego żołądka, nabrzmiałego brzucha), mimo że spożyta porcja nie odbiegała od normy
• bóle brzucha lub uczucie palenia w nadbrzuszu
• utrata apetytu 
• mdłości i wymioty

Czy wiesz, że...? 

Mówi się, że dyspepsja ma charakter czynnościowy, ponieważ nie towarzyszą jej żadne nieprawidłowości w budowie narządów czy tkanek trawiennych. Odczuwanych objawów nie da się wyjaśnić obecnością fizycznych uszkodzeń żołądka (brak wrzodów) ani żadną nieprawidłowością organiczną czy strukturalną: wyniki wszystkich przeprowadzanych badań (gastroenteroskopia, USG, tomografia komputerowa itp.) są negatywne.

Ile osób cierpi na tę chorobę? Czym charakteryzuje się grupa wysokiego ryzyka?

Badania szacują, że od 10% do 30% dorosłych i od 3% do 27% dzieci na całym świecie dotkniętych jest dyspepsją czynnościową ². W grupie zwiększonego ryzyka znajdują się kobiety, osoby palące oraz osoby przyjmujące niesteroidowe leki przeciwzapalne (ibuprofen, ketoprofen) ³.

Nie należy jednak lekceważyć możliwych skutków dla pacjentów: 2/3 osób dotkniętych dyspepsją czynnościową cierpi z powodu uporczywych i nieregularnie występujących objawów, które mogą wpływać na ich jakość życia oraz samopoczucie ¹.

Dieta

Coraz częściej uznaje się, że sposób odżywiania odgrywa rolę w wywoływaniu objawów dyspepsji czynnościowej. Główni winowajcy? Przede wszystkim tłuste potrawy. Ale nie tylko. Wskazuje się również na udział innych pokarmów, w tym pokarmów zawierających węglowodany, mleko i produkty mleczne, owoce cytrusowe, pikantne potrawy, kawę i  alkohol ⁵. Warto jednak zauważyć, że wyniki badań nie są spójne.

Znaczenie mogą mieć także czynniki psychologiczne, ponieważ pacjencji mający w pamięci złe doświadczenia mogą mimowolnie spodziewać się objawów i nadmiernie je odczuwać w danych sytuacjach. Pewne doświadczenie pokazuje, że wystarczy odwrócić uwagę pacjenta za pomocą zadania poznawczego, by zapomniał on o swoich objawach; i odwrotnie, fałszywa informacja na temat zawartości tłuszczu w jogurcie (która rzekomo jest wyższa niż w rzeczywistości) powoduje wzmożenie nudności odczuwanych przez pacjenta.

Stres i niepokój

Pacjenci cierpiący na dyspepsję czynnościową często zmagają się ze stresem i niepokojem: pewne szeroko zakrojone badanie dowiodło, że niepokój miał wyraźny związek z chorobą, a dokładniej z niepokojem poposiłkowym; inne badanie z udziałem 18 000 Japończyków wykazało, że pacjenci z objawami dyspepsji czynnościowej czuli się na co dzień bardziej zestresowani, częściej wspominali o niewystarczającej ilości snu i częściej skarżyli się na trudności ze snem ⁵.

Brak aktywności fizycznej

Ogólnie rzecz biorąc, pacjenci cierpiący na dyspepsję czynnościową deklarują niski poziom aktywności fizycznej. A szkoda: wydaje się, że sport może rzeczywiście niwelować objawy oraz poprawić pasaż jelitowy i usuwanie gazów u osób cierpiących na wzdęcia ⁵.

Tytoń

Badanie przeprowadzone wśród 2560 Szwedów wykazało, że palacze są bardziej narażeni na zespół niepokoju poposiłkowego: wypalenie 10–19 papierosów dziennie zwiększa o 42% ryzyko wystąpienia choroby, a wypalenie jednej paczki papierosów dziennie zwiększa owo ryzyko ponad dwukrotnie ⁷.

Otyłość

Otyłość związana jest z licznymi objawami żołądkowo-jelitowymi, w tym z dyspepsją czynnościową. Wysunięto szereg hipotez: na przykład u osób otyłych receptory ustne i jelitowe odpowiedzialne za ostrzeganie organizmu o obecności tłuszczów mogą być zaburzone, wzmacniając u tych pacjentów objawy żołądkowo-jelitowe, czyniąc ich przy tym bardziej wrażliwymi na tłuszcze w diecie ⁵.

Niektórzy specjaliści sugerują również wzajemne powiązanie między dyspepsją czynnościową a zespołem metabolicznym (sidenote: Zespół metaboliczny Zespół metaboliczny, nazywany również zespołem X, charakteryzuje nagromadzenie różnych zaburzeń metabolicznych u jednej osoby, takie osoby cechuje także duży obwód talii (z powodu nadmiaru tkanki tłuszczowej na brzuchu), nadciśnienie tętnicze, nieprawidłowy poziom cukru we krwi mierzony na czczo lub insulinooporność oraz dyslipidemia.  ) , przy czym jedno sprzyja drugiemu i odwrotnie, tworząc błędne koło ¹.

Bakteria Helicobacter pylori

Od lat 80. wiemy, że środowisko żołądka, mimo że bardzo kwaśne, nie jest sterylne. Zamieszkuje je nawet społeczność mikroorganizmów, w tym bakteria H. pylori. Jednak wydaje się, że zakażenie H. pylori wywołuje i i wpływa na rozwój dyspepsji czynnościowej: pacjenci z historią zakażenia H. pylori są w grupie wysokiego ryzyka rozwoju dyspepsji czynnościowej ².

Dysbioza obecna w całym układzie pokarmowym

Przewód pokarmowy jest domem dla prawie 100 miliardów mikroorganizmów, należących do ponad 1000 różnych gatunków. Mowa o mikrobiocie przewodu pokarmowego.

W społeczności tej przeważają Proteobakterie, bakterie Firmicutes, Promieniowce oraz Bacteroidetes – stanowią one ponad 98% mikrobioty jelitowej, z przewagą Firmicutes, następnie plasują się Promieniowce oraz Bacteroidetes ².Przynajmniej u pacjentów zdrowych. Gdyż u osób chorych, w tym na dyspepsję czynnościową, równowaga ta nie jest zachowana – w całym układzie pokarmowym, od jamy ustnej aż po odbyt, obserwuje się dysbiozę ².

U pacjentów cierpiących na dyspepsję czynnościową badania wskazują m.in. na:

• zwiększoną obecność bakterii Firmicutes, paciorkowców (mających związek z objawami występującymi w nadbrzuszu), Bifidobakterii oraz Clostridium
• mniejszą obfitość bakterii rodzaju Prevotella (idących w parze z objawami dyskomfortu po posiłku)

Rola metabolitów drobnoustrojów

Znaczenie mikrobioty w dyspepsji czynnościowej nie ogranicza się jedynie do obecnych w niej bakterii. Każda z tych bakterii wydziela bowiem różne cząsteczki aktywne, zarówno korzystne, jak i szkodliwe, ściśle związane ze zdrowiem gospodarza oraz początkiem i rozwojem wielu chorób ^2,3. Na przykład: 

• niektóre wytwarzane metabolity bakteryjne działają korzystnie (np. krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (sidenote: Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe Krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe są źródłem energii (paliwa) dla komórek organizmu, współdziałają z układem odpornościowym i biorą udział w komunikacji między jelitami a mózgiem. Silva YP, Bernardi A, Frozza RL. The Role of Short-Chain Fatty Acids From Gut Microbiota in Gut-Brain Communication. Front Endocrinol (Lausanne). 2020;11:25. )  wytwarzane przez bakterie typu Firmicutes) 
• inne zaś są dla gospodarza szkodliwe (prozapalne sfingolipidy wytwarzane przez bakterie rodzaju Bacteroidetes i rodziny Prevotellacae) ³

Mimo że wciąż istnieje wiele niewiadomych, naukowcy sądzą, że mechanizmy prowadzące do dyspepsji czynnościowej prawdopodobnie są wieloczynnikowe i różnią się w zależności od pacjenta ⁸. W dyspepsji czynnościowej udział bierze wiele mechanizmów:

Zaburzenie bariery jelitowej

U zdrowych pacjentów pokarm przemieszczający się przez układ pokarmowy jest odseparowany od organizmu dzięki barierze – błonie śluzowej jelit. Bariera ta jest półprzepuszczalna – umożliwia wchłanianie składników odżywczych, ale blokuje przenikanie spożytych jednocześnie z posiłkiem różnych substancji szkodliwych i patogenów ². 

U pacjentów cierpiących na dyspepsję czynnościową integralność tej błony jest naruszona do tego stopnia, że odgrywa swoją rolę filtrującą mniej skutecznie.

Zaburzenie odporności jelitowej

U pacjentów cierpiących na dyspepsję czynnościową odpowiedź immunologiczna wydaje się być nadmiernie uaktywniona: 40% pacjentów posiada nacieki komórek zapalnych w obrębie dwunastnicy; a w jelicie cienkim często obserwuje się rozrost bakterii (zwłaszcza bakterii jamy ustnej) ⁹ , które mogą aktywować taką odpowiedź immunologiczną. Niektórzy badacze uważają zresztą, że aby lepiej zrozumieć patogenezę dyspepsji czynnościowej, należałoby bardziej skupić się na mikrobiocie jelita cienkiego (sidenote: Jelito cienkie Część układu pokarmowego znajdująca się między żołądkiem a jelitem grubym (lub okrężnicą), niezbędna do trawienia i wchłaniania składników odżywczych. Mierzy 6,5–7 m i jest to najdłuższa część układu pokarmowego. Składa się z dwunastnicy, jelita czczego oraz jelita krętego.  )  ⁹.

Rozregulowanie osi jelita-mózg

Między mikrobiotą jelit, układem pokarmowym a ośrodkowym układem nerwowym zachodzą złożone interakcje. Owa oś mikrobiota-jelita-mózg pozwala wyjaśnić, dlaczego stres może wywoływać bóle brzucha lub dlaczego zmiany w mikrobiocie jelit mogą zmieniać ich motorykę i „informować” mózg, który to z kolei może regulować pracę jelit. Okazuje się więc, że dyspepsja czynnościowa jest ściśle związana z zaburzeniami motoryki przewodu pokarmowego (która kontrolowana jest przez mózg) i nadwrażliwością przewodu pokarmowego, które same w sobie związane są z mikrobiotą układu pokarmowego ². Dzieli nas już tylko mały krok od stwierdzenia, że wszystko jest ze sobą powiązane...

Nieprawidłowa reakcja przy spożywaniu posiłków

Obecność określonych składników odżywczych w świetle przewodu pokarmowego wytwarza sygnały, które dostosowują procesy trawienne. Na przykład posiłek bogaty w tłuszcze pozostaje dłużej w żołądku, a opróżnianie tego ostatniego jest opóźnione. U pacjentów dotkniętych dyspepsją czynnościową spożycie pokarmu może wiązać się z nieadekwatnie wyolbrzymionymi sygnałami docierającymi z przewodu pokarmowego. Może to prowadzić do całego szeregu objawów, niemających związku z rzeczywistością: uczucie sytości, gdy posiłek dopiero się rozpoczął, nadwrażliwość na wzdęcia itp. ⁵

Dieta

Podejrzewa się, że dieta ma związek z dyspepsją czynnościową; w celu leczenia objawów choroby logicznym rozwiązaniem byłoby więc wprowadzenie zmian w sposobie odżywiania. Brakuje jednak badań wskazujących na efekty konkretnych diet. Eksperci są jednak zdania, że znaczna liczba pacjentów powinna odnieść korzyści z diety o obniżonej zawartości tłuszczu oraz częstszego spożywania mniejszych posiłków. Zresztą pacjenci dotknięci dyspepsją czynnościową już to w istocie praktykują: mają nieznacznie zmniejszone spożycie tłuszczu w diecie, mają także tendencję do częstszego spożywania mniejszych posiłków ⁵.

Inni pacjenci z kolei odniosą większe korzyści z ograniczenia spożywania pikantnych lub kwaśnych pokarmów (pomidory, owoce cytrusowe itp.) lub skutkujących wzdęciami pokarmów bogatych w błonnik lub FODMAP. Należy jednak uważać, aby tego typu ograniczenia w diecie nie wpływały negatywnie na zrównoważone odżywianie ².

Inhibitory pompy protonowej

Inhibitory pompy protonowej (PPI, ang. proton pump inhibitors) to leki stosowane w celu zmniejszenia sekrecji soku żołądkowego. Są one przepisywane przez lekarza w celu leczenia choroby refluksowej przełyku oraz wrzodów żołądka i dwunastnicy.

Na krótką metę inhibitory pompy protonowej (PPI) mogą złagodzić objawy dyspepsji czynnościowej. Jednak ich długotrwałe stosowanie wydaje się iść w parze ze wzrostem liczby paciorkowców, a tym samym prowadzić do szkodliwej dla organizmu dysbiozy ¹³.

 Antybiotyki przeciw H. pylori

Według American College of Gastroenterology oraz Canadian Association of Gastroenterology pacjenci cierpiący na dyspepsję czynnościową w wieku poniżej 60 lat powinni wykonać badanie na obecność H. pylori. Jeśli wynik jest pozytywny, w celu zwalczenia tej bakterii należy zaproponować antybiotykoterapię.

Jednak taka strategia ma swoje ograniczenia – jedynie 1 na 10 pacjentów odczuwa poprawę, podczas gdy u pozostałych objawy ulegają pogorszeniu ¹⁴.

Probiotyki

Jako że dysbioza mikrobioty układu pokarmowego jest ściśle związana z występowaniem i rozwojem dyspepsji czynnościowej, regulowanie mikrobioty tego układu logicznie nasuwa się jako potencjalna metoda leczenia ². Rola probiotyków może być wielopłaszczyznowa ¹⁵ :

• przywrócenie usuniętej przez patogeny komensalnej mikrobioty
• przywrócenie przepuszczalności bariery jelitowej
• redukcja nadwrażliwości trzewnej
• miejscowe i układowe działanie przeciwzapalne
• regulacja motoryki jelit
   

Wszystkie wymienione wyżej korzyści mogłyby zniwelować objawy dyspepsji czynnościowej ¹⁵.

Terapie alternatywne

Liczne terapie alternatywne uznawane są za bezpieczne i skuteczne metody leczenia dyspepsji czynnościowej:

• terapia poznawczo-behawioralna, często stosowana w przypadku występowanie stresu czy niepokoju, pomaga pacjentowi rozpoznawać myśli lub zachowania, które wywołują objawy lub je nasilają
• hipnoterapia – podczas seansu pacjent, będący w stanie hipnozy, staje się bardziej podatny na sugestie terapeutyczne
• Bada się również potencjał wirtualnej rzeczywistości ¹⁴